دوره و شماره : آماده انتشار

نویسندگان : امیر عبدی* ¹

چکیده :
پدیده صوری بودن معاملات یکی از چالش‌های اساسی و دیرپا در نظام‌های حقوقی و اقتصادی به‌شمار می‌رود که آثار و پیامدهای گسترده‌ای بر جریان مبادلات، نظم بازار و تحقق عدالت حقوقی برجای می‌گذارد. پژوهش حاضر با هدف بررسی تحلیلی ابعاد حقوقی و اقتصادی معاملات صوری و ارائه راهکارهای مقابله با آن در نظام حقوقی ایران تدوین شده است. نخست، با بهره‌گیری از تحلیل مفهومی، به تبیین انواع معاملات صوری (مطلق و نسبی) و تمایز آن‌ها از معاملات واقعی پرداخته و انگیزه‌های بروز این دسته معاملات—شامل فرار مالیاتی، تضییع حقوق طلبکاران و دور زدن مقررات بازار—را شناسایی می‌کند. سپس، مبانی حقوقی مرتبط به‌ویژه مواد ۱۳۰، ۱۹۰ و ۲۱۸ قانون مدنی و آثار فقهی اصل قصد و اراده واقعی مورد واکاوی قرار گرفته و جایگاه این مباحث در نظریه عمومی قراردادها در ایران تشریح می‌شود. تحلیل آثار حقوقی معاملات صوری نشان می‌دهد که این معاملات عمدتاً باطل تلقی شده و نه تنها هیچ اثری در روابط طرفین و اشخاص ثالث ندارند، بلکه ارتکاب آگاهانه آن‌ها می‌تواند زمینه‌ساز مسئولیت مدنی و کیفری نیز باشد. حمایت از اشخاص ثالث با حسن نیت و چالش‌های اثبات صوری بودن معامله از مهم‌ترین مسائل پیش‌روی دستگاه قضایی است که اغلب به اختلاف رویه‌های قضایی و فقدان وحدت رویه منجر شده است. از منظر اقتصادی، معاملات صوری به تضعیف شفافیت بازار، اختلال در نظام تأمین مالی و اعتبارسنجی و در نهایت افزایش بی‌اعتمادی در فضای کسب‌وکار می‌انجامد؛ ضمن آن‌که ابزاری رایج برای فرار مالیاتی و انتقال صوری دارایی‌ها در ورشکستگی‌ها محسوب می‌شود. در بخش راهکارها، مقاله بر لزوم اصلاح و تقویت مقررات ناظر بر بطلان معاملات صوری، گسترش ثبت الکترونیک معاملات، آموزش تخصصی قضات و مأموران اداری و بهره‌گیری از تجارب سایر کشورها تأکید می‌کند. در جمع‌بندی، ناکافی بودن مقررات موجود، چالش‌های اثبات و خلاهای نهادی-فرهنگی عمده‌ترین موانع مقابله با معاملات صوری در ایران معرفی شده و پیشنهادهای اصلاحی در سه سطح قانونگذاری، نهادی و فرهنگی ارائه گردیده است. این نوشتار تلاش دارد با رویکردی جامع، پاسخی علمی به یکی از مسائل بنیادین حقوق خصوصی و اقتصاد ایران عرضه کند.

کلمات کلیدی :
معاملات صوری، حقوق قراردادها، امنیت اقتصادی، فرار مالیاتی، بطلان معامله